Historia Zakładu Gospodarki Przestrzennej i Nauk o Środowisku Przyrodniczym

Obecny Zakład powstał 1 grudnia 2020 roku w miejsce dotychczasowej Katedry Gospodarki Przestrzennej i Nauk o Środowisku Przyrodniczym w wyniku reorganizacji struktury Wydziału Geodezji i Kartografii.

Formalnie Zakład Gleboznawstwa w Politechnice Warszawskiej istnieje od roku 1919. Jednak początków gleboznawstwa w polskiej Politechnice dopatrywać się należy w roku 1915, ponieważ w roku akademickim 1915/1916 powołano Wydział Inżynierii Budowlanej i Rolnej, a w planie studiów na II roku umieszczono gleboznawstwo. Projekt organizacji polskiej Politechniki przewidywał utworzenie 9 wydziałów, między innymi Wydziału Inżynierii Budowlanej i Rolnej oraz Wydziału Mierniczego. W roku 1915 powołano razem Wydział Inżynierii Budowlanej i Wydział Inżynierii Wodnej (Melioracyjny).

Pracownia Gleboznawcza była założona przez Sławomira Miklaszewskiego (żył w latach 1874-1949) przy Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie w roku 1902,  a w roku 1906 Pracownia ta została przejęta przez Centralne Towarzystwo Rolnicze, a następnie przeniesiona do siedziby Towarzystwa Naukowego Warszawskiego, gdzie pozostawała do roku 1919.

W roku 1919 powołano formalnie Gabinet Gleboznawstwa na Wydziale Inżynierii Wodnej Politechniki Warszawskiej. Wykłady z gleboznawstwa powierzono Sławomirowi Miklaszewskiemu, przenosząc jednocześnie Pracownię Gleboznawczą z siedziby Towarzystwa Naukowego Warszawskiego do Gmachu Głównego Politechniki.

W roku 1921 rozpoczął pracę Wydział Mierniczy. W programie studiów gleboznawstwo umieszczono na semestrze IV-tym w wymiarze 4 godzin tygodniowo, w tym 2 godziny ćwiczeń. Gleboznawstwo poprzedzone było geologią i petrografią w semestrze trzecim. Od roku 1926 rozpoczął pracę w Zakładzie Gleboznawstwa hab. Leon Staniewicz jako starszy asystent. W roku 1939 uzyskał on na Wydziale Inżynierii Wodnej stopień doktora nauk technicznych za pracę pt. „Badania na monolitach glebowych ruchu wody przesiąkającej za pomocą metody rezonansowej”.

W roku 1945 Zakład Gleboznawstwa na Wydziale Geodezyjnym zostaje odbudowany po zniszczeniach wojennych . W tym też roku dr Leon Staniewicz uzyskał na Wydziale Inżynierii stopień doktora habilitowanego za pracę „Stosunki wodne w kilku typach gleb polskich badane w warunkach naturalnych”.

W okresie bezpośrednio przed wojną i po wojnie w Zakładzie Gleboznawstwa prowadzono badania dotyczące typologii, kartografii i właściwości wodnych gleb. W roku 1948 dr L. Staniewicz mianowany zostaje docentem etatowym. W 1949 roku po śmierci prof. S. Miklaszewskiego kierownikiem Zakładu Gleboznawstwa został docent L. Staniewicz i w tym samym roku powołano Katedrę Gleboznawstwa na Wydziale Geodezyjnym, której Kierownikiem nadal pozostał doc. L. Staniewicz, od roku 1950 – prof. nadzwyczajny. W roku 1953 po śmierci prof. L. Staniewicza opiekę naukową nad Katedrą sprawował do roku 1958 prof. Czesław Zakaszewski – kierownik Katedry Melioracji Wodnych. W latach 1955-1957 Gleboznawstwo wykładał doc. Tadeusz Skawina z AGH w Krakowie. W roku 1958 kierownikiem Katedry został doc. dr Zygmunt Olszewski.

W roku 1965 po odejściu doc. Z. Olszewskiego na emeryturę kierownikiem katedry został doc. dr hab. Franciszek Kuźnicki (od roku 1974 prof. ndzw.), gleboznawca z SGGW, również z dużym doświadczeniem terenowym (przedwojenny klasyfikator klasyfikacji skarbowej), wybitny specjalista w zakresie genezy, klasyfikacji i kartografii gleb. Badania gleboznawcze w PW prof. F. Kuźnicki ukierunkował na poznawanie procesów glebotwórczych poprzez regionalne badania gleb wsparte badaniami z zakresu geomorfologii, geologii i roślinności. W ten sposób powstały opracowania regionalne dla Sudetów, Puszczy Kampinoskiej, wybranych fragmentów Gór Świętokrzyskich, Niziny Mazowieckiej, Wysoczyzny Siedleckiej, Równiny Kurpiowskiej, Pojezierza Mazurskiego.

Prof. Franciszek Kuźnicki, jako przewodniczący komisji V Genezy, Klasyfikacji i Kartografii gleb Polskiego Towarzystwa Gleboznawczego, powiązał prace Katedry z badaniami nad nową systematyką gleb Polski. Katedra wraz z Polskim Towarzystwem Gleboznawczym zorganizowała wiele konferencji terenowych oraz zebrań naukowych poświęconych najważniejszym typom gleb, koncepcji nowej systematyki gleb Polski i  kryteriom wyróżniania jednostek wydzielonych w tej systematyce. Razem z Polskim Towarzystwem Gleboznawczym Katedra zorganizowała dwie duże konferencje międzynarodowe. W roku 1970 dla przedyskutowania w terenie roboczej wersji systematyki gleb Polski i w roku 1974 w 100 rocznicę urodzin Sławomira Miklaszewskiego, połączoną z częścią terenową na temat rędzin.

Prof. F. Kuźnicki i pracownicy katedry uczestniczyli w pracach Europejskiej Komisji FAO nad mapą gleb Europy według klasyfikacji FAO. W wyniku powstał oryginał mapy gleb Polski w skali 1:1 000 000, przewidzianej do wydania w ramach mapy gleb Europy. Mapa według tej koncepcji została jednak wydana tylko dla krajów ówczesnej UE. Dla Polski wydano staraniem autorów drukiem mapę w skali 1:2 500 000 wraz z monografią. Te prace znakomicie ułatwiły później udział pracowników katedry w opracowaniu europejskiej bazy danych o glebach 1:1 000 000.

W omawianym okresie opracowano i wydano drukiem skrypt „Podstawy Gleboznawstwa” (3 wydania), podręcznik PWN „Podstawy gleboznawstwa z elementami kartografii i ochrony gleb” oraz skrypty do ćwiczeń z gleboznawstwa i do wykładów z ochrony gleb. Do ćwiczeń terenowych z gleboznawstwa wprowadzono zdjęcia lotnicze, co w późniejszym okresie dało impuls do stworzenia na Wydziale Laboratorium Teledetekcji.

W wyniku reorganizacji szkolnictwa wyższego w Polsce, polegającej między innymi na likwidacji Katedr i Zakładów i powołaniu instytutów, Katedra Gleboznawstwa w roku 1970 weszła w skład Instytutu Geodezji Gospodarczej tworząc Zespół dydaktyczny Gleboznawstwa i Podstaw Rolnictwa. W roku 1975 hab. F. Kuźnicki przeszedł na emeryturę i kierownictwo zespołu przejął doc. Dr hab. Piotr Skłodowski.

W roku akademickim 1986/87 przywrócono strukturę zakładową i jednostka przyjęła nazwę Zakładu Gleboznawstwa i Ochrony Gruntów, którym  kierował do roku 2005.prof. dr hab. Piotr Skłodowski

W roku 2005 kierownikiem Zakładu Gleboznawstwa i Ochrony Gruntów została hab. dr hab. Alina Maciejewska. W roku 2007 Zakład Gleboznawstwa i Ochrony Gruntów przekształcono w Zakład Gospodarki Przestrzennej i Nauk o Środowisku Przyrodniczym, którego kierownikiem nadal była hab. dr hab. Alina Maciejewska. W tym okresie nastąpił intensywny rozwój kadry naukowej tego Zakładu, który umożliwił utworzenie Katedry Gospodarki Przestrzennej i Nauk o Środowisku Przyrodniczym od 1 lipca 2009 roku,której kierownikiem nadal była hab. dr hab. Alina Maciejewska. W latach 2012-2014 kierownikiem Katedry był hab. dr hab. hab. arch. Jan Maciej Chmielewski, a od 2015 ponownie hab. dr hab. Alina Maciejewska. Katedra Gospodarki Przestrzennej i Nauk o Środowisku Przyrodniczym była i jest nadal wiodącą jednostką dla kierunku studiów Gospodarka Przestrzenna. Pracownicy tej jednostki prezentują interdyscyplinarne przygotowanie do realizacji programu studiów na kierunku Gospodarka Przestrzenna, stanowiąc jednocześnie minimum kadrowe, reprezentujące dziedziny techniczne, w tym urbanistykę i architekturę, geodezję i  kartografię, nauki biologiczne, nauki rolnicze,  nauki o Ziemi oraz nauki ekonomiczno-społeczne. Aktualnie w Zakładzie zatrudnionych jest 26 pracowników, w tym 7 samodzielnych, tj.  2 osoby na stanowisku profesora posiadające tytuł profesora, 4 osoby na stanowisku profesora uczelni posiadające stopień doktora habilitowanego, 1 osoba na stanowisku adiunkta ze stopniem doktora habilitowanego, 14 osób na stanowisku adiunkta ze stopniem doktora i 5 osób na stanowisku asystenta.

Badania naukowe prowadzone zarówno w okresie międzywojennym, jak i powojennym dotyczyły przede wszystkim systematyki, klasyfikacji i kartografii gleb. Celem prowadzonych badań było poznanie kształtowania się gleb, badanie składu (chemicznego, mineralogicznego, granulometrycznego) i właściwości, poznanie ich przydatności rolniczej oraz sformułowanie w nawiązaniu do ogólnych praw przyrody, logicznych zasad podziału ogromnego zbioru różnorodnych gleb na dużych obszarach.

Mapa gleb Polski Miklaszewskiego

Profesor Sławomir Miklaszewski jako twórca polskiej szkoły gleboznawczej wykonał własnoręcznie mapy gleb Królestwa Polskiego i Polski w skalach l :1 000 000, l :1 500 000 oraz Litwy 1:1 500 000. Były to pionierskie opracowania kartograficzne w skali kraju i Europy. W Zakładzie Gleboznawstwa został zgromadzony zbiór monolitów wszystkich typów gleb Polski, skał macierzystych, konkrecji, fauny glebowej, rodzajów torfów i uzupełniony opracowaniami kartograficznymi. Za całokształt tych prac Profesor Miklaszewski w 1929 roku na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu otrzymał najwyższe odznaczenie „Dyplom zasługi” w dziedzinie gleboznawstwa polskiego. Jako członek-założyciel Międzynarodowego Towarzystwa Gleboznawczego brał również udział w pracach komisji specjalnych MTG , a głównie Nomenklatury i Klasyfikacji Gleb, Kartografii Gleb oraz Chemii Gleb.  W jego najważniejszym dziele pt. „Gleby Polski”, pojawia się główna koncepcja typów gleb jako pewnych indywiduów, które kształtują się pod wpływem ,,przemożnych czynników”. Wyróżniana przez Miklaszewskiego w dziale gleb krzemianowych grupa piasków odpowiada obecnie wyróżnianej przez FAO w legendzie do mapy gleb Europy w skali 1:1000000 grupie „arenosols”, a grupa iłów grupie „vertisols” lub według Muckenhausena typowi „pelosols”. Miklaszewski wprowadził polski termin „rędziny” do międzynarodowej nomenklatury gleboznawczej. Wszystkie Jego prace nie straciły nic ze swej aktualności, ponieważ opierają się na genetycznych i petrograficznych założeniach.

W okresie powojennym, pracownicy Zakładu Gleboznawstwa uczestniczyli w opracowaniu czterech wydań Systematyki Gleb Polski oraz w ogólnopolskich pracach kartograficzno-gleboznawczych dotyczących opracowania map gleb w skalach 1:1000000, 1:300000 i 1:500000. W badaniach nad składem frakcyjnym próchnicy w podstawowych typach gleb Polski, rolą frakcji związków próchnicznych i ich połączeń z metalami wykorzystano metodę Duhanfoura-Jacquina w modyfikacji profesora Piotra Skłodowskiego. Metodyka ta wciąż odgrywa wiodącą rolę w badaniach związków humusowych gleb i procesów glebotwórczych. Są to prace poznawcze ściśle związane z genezą gleb, które mają ogromne znaczenie praktyczne ze względu na rolę próchnicy w środowisku gruntowo-wodnym i jego ochronie.

Od roku 1975 prowadzono badania z zakresu ochrony środowiska przyrodniczego, które dotyczyły: ochrony gleb przed przejmowaniem ich na cele nierolnicze, chemicznej degradacji gleb, rekultywacji i zagospodarowania nieużytków i obszarów zdegradowanych, poprawy właściwości fizykochemicznych gleb, poprawy właściwości sorpcyjnych gleb mających szczególne znaczenie w ochronie ekosystemów.

Od 1991 roku pod kierunkiem profesor Aliny Maciejewskiej prowadzone są prace badawcze nad wykorzystaniem materii organicznej zawartej w węglu brunatnym i torfie do poprawy właściwości fizycznych i chemicznych gleb wytworzonych z piasków. Wyniki tych badań stały się podstawą opracowania projektu celowego pt. „Uruchomienie produkcji kompletnych preparatów organiczno-mineralnych wytworzonych z węgla brunatnego”, który był zrealizowany w latach 1994-1997 i finansowany przez Kopalnię Węgla Brunatnego w Koninie oraz Komitet Badań Naukowych. Projektem tym kierowała hab. dr hab. Alina Maciejewska. Część badawczo – rozwojowa projektu, dotyczyła : „Badania zmian właściwości i żyzności gleb oraz ilości i jakości plonów pod wpływem nawożenia kompletnymi preparatami organiczno – mineralnymi wytworzonymi z węgla brunatnego”. Opracowano receptury tych preparatów, określono ich racjonalne dawki w odniesieniu do właściwości gleb oraz plonowania roślin oraz zbadano kierunki przemian materii organicznej w glebie po zastosowaniu preparatów. Zbadano także możliwości  wykorzystania tych preparatów do rekultywacji gleb zdegradowanych chemicznie, immobilizacji metali ciężkich w glebie oraz do leśnej produkcji szkółkarskiej.

W 1998 roku w Kopalni Węgla Brunatnego Konin uruchomiono produkcję kompletnych preparatów organiczno-mineralnych wytworzonych z węgla brunatnego posiadających następujące certyfikaty: Rekulter – Certyfikat 6023/96, Plonofoska J – Certyfikat nr 6286/95, Plonofoska W – Certyfikat nr 6287/95.

Od 2000 roku pod kierunkiem prof. dr hab. Aliny Maciejewskiej prowadzone są badania nad trwałością materii organicznej zawartej w węglu brunatnym i torfie, które uzasadniają skuteczność poprawy właściwości sorpcyjnych gleb, co ma duże i wyjątkowe znaczenie w ochronie ekosystemów.

Wdrożone do produkcji preparaty z węgla brunatnego i torfu znajdują szczególne zastosowanie w ochronie środowiska. Preparaty te poprawiają właściwości fizyko-chemiczne gleb, ograniczają biodostępność metali ciężkich dla roślin, są dość trwałym źródłem substancji organicznej co ma szczególne znaczenie dla gleb o niskiej zawartości próchnicy, zdegradowanych oraz dla gruntów bezglebowych. Wskazuje to na możliwość ich zastosowania w zabiegach rekultywacyjnych. Prace dotyczące badania skuteczności rekultywacji za pomocą preparatów organiczno-mineralnych są nadal prowadzone i rokują dobrze zwłaszcza w zakresie detoksykacji gleb obciążonych metalami ciężkimi. Aktualnie prowadzone są w Katedrze badania dotyczące opracowania projektów rozwoju obszarów wiejskich oraz projektów rewitalizacji przestrzeni zdegradowanej wraz z opracowaniem dokumentów planistycznych.

Od roku 2009, tj. od chwili powołania Katedry Gospodarki Przestrzennej i Nauk o Środowisku Przyrodniczym, kierowanej przez prof. dr hab. Alinę Maciejewską, profil badawczy tej jednostki został znacznie rozszerzony o zagadnienia dotyczące:

• kształtowania przestrzeni w miastach i na terenach wiejskich zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju,
• rewitalizacji i zagospodarowania obszarów poprzemysłowych, powojskowych, pokolejowych oraz obszarów kryzysowych w miastach,
• rekultywacji i zagospodarowania obszarów zdegradowanych i zdewastowanych,
• kontynuacji badań roli związków próchnicznych w procesach glebotwórczych i ochronie środowiska,
• analizy warunków przyrodniczych i społeczno-gospodarczych dla potrzeb zagospodarowania przestrzennego,
• zmian funkcjonalno – przestrzennych zachodzących na obszarach zurbanizowanych oraz małych i średnich miast w Polsce,
• parametryzacji przestrzeni miejskich dla potrzeb planowania przestrzennego i projektowania urbanistycznego,
• teoretycznych podstaw i zasad projektowania urbanistycznego i planowania przestrzennego,
• adaptacji zagospodarowania przestrzennego do zmian klimatu,
• badań rynków nieruchomości dla potrzeb racjonalnego gospodarowania przestrzenią,
• polityki mieszkaniowej, w szczególności z zakresu mieszkalnictwa społecznego,
• szacowania wartości nieruchomości rolnych w procesie scalenia gruntów z uwzględnieniem ciągłej, przestrzennej zmienności czynników środowiskowych,
• modelowania i prognozowania zjawisk i procesów w gospodarce przestrzennej,
• problemów cyfryzacji map glebowo-rolniczych i tworzenia bazy danych o glebach,
• problematyki cyfryzacji miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego i włączenia ich do infrastruktury informacji przestrzennej Kraju.

Powyższe badania mają istotne znaczenie w racjonalnym zagospodarowaniu przestrzeni oraz są wykorzystywane w opracowaniu dokumentów planistycznych.

Opracowała prof. dr hab. Alina Maciejewska na podstawie materiałów opracowanych
przez prof. dr hab. inż. Stanisława Białousza i prof. dr hab. inż. Piotra Skłodowskiego

» Zapraszamy do zapoznania się z prezentacją przygotowaną z okazji Jubileuszu 100-lecia Wydziału.